Christen en populisme (preek bij Heid. Cat. zondag 40/6e gebod)
1. “Het volk heeft gesproken!”
De BBB stormt overal de provinciale colleges binnen. Nu moet ‘Den Haag’ naar ‘het volk’ luisteren, wordt gezegd. En daar wil ik het nu over hebben: niet over de BBB, wel over die z.g. ‘volkswil’. Want daar proeven we iets wat we ook bij populistische partijen horen.
Wat is populisme? Populisme komt van het Latijnse woord populus, dat volk betekent. Maar dat ‘volk’ is niet één homogene stem. Nee, een volk is veelkleurig, pluriform. En dát zit meer in het Griekse woord voor volk: dèmos (waar bijv. demo-cratie van is afgeleid). Anders dan populus (volk) betekent dèmos meer bevolking. Dat bevat meer wat een volk in werkelijkheid is: een veelkleurig geheel. (ontleend aan Sybe Schaap, De populistische verleiding. 2017).
Democratie is dan ook een regeervorm waarin juist die veelheid van stemmen ruimte krijgt. Waarin minderheden recht van spreken krijgen, én recht op bescherming. En met het groeiende populisme, niet alleen in Nederland maar overal, is juist dat in gevaar. Niet het recht van de sterkste mag heersen, het recht van de zwaksten moet beschermd worden. Dat is de Bijbelse gerechtigheid, de vrede van God.
Juist dat raakt steeds meer bedreigd door populistische leiders die zeggen: ik ben het volk! Van Trump tot Poetin, tot Bolsonaro en Orbán, en ja, tot Wilders en Baudet (in hun stijl van leider zijn). Het gaat niet meer om bescherming van de kwetsbaren, maar om de macht van de sterksten. Met leiders die zeggen dat zij, en zij alleen, de stem van ‘het volk’ vertolken. En dan wordt het een spannende vraag, als men zegt dat ‘het volk’ heeft gesproken. Want… wat wil dat volk?
2. Wat dat volk wil, is een onbeantwoorde vraag
Is er een helder toekomstbeeld? Is er een duidelijke richting waarheen het moet met de samenleving? Is er een veilige ethiek, van bescherming van weerloze en kwetsbare mensen? Zoals: vluchtelingen, Marokkanen; of: homo’s, transgenders. Gooi ik nu allerlei verschillende mensen en groepen op één hoop? Schaar ik me nu in een soort ‘woke’ kamp? Beslist niet, ik noem allerlei mensen die bedreigd worden, of met een bepaalde manier van spreken als groep in de hoek gezet. Ze worden zwart gemaakt, als verdacht gezien, gevaarlijk zelfs.
Hoe gebeurt dat namelijk? Populistische leiders zeggen dat zij, en zij alleen, de stem van het volk zijn. Maar om te bepalen wat dat volk is, moet je je afzetten tegen wie dat níet zijn. Tegen allerlei groepen, die dat vermeende volk zouden bedreigen of besmetten. En dat is wat populisten doen, soms openlijk, veel vaker sluipenderwijs, suggestief. Dat gebeurt door over die mensen die ‘anders’ zijn verachtelijk te spreken. Woorden zijn niet onschuldig, woorden zijn de eerste stap tot daden. Zwartmaken kan leiden tot doodmaken. Populisme heeft het in zich om alles wat anders is te willen uitschakelen. Ten slotte zelfs iedere andere mening tot zwijgen te brengen. Alles in naam van het ene volk.
Het patroon is dit. Eerst wordt geweld niet veroordeeld. Vervolgens wordt het openlijk verheerlijkt. En ten slotte wordt geweld schaamteloos uitgevoerd. Zoiets zagen we bij Trump, die de bestorming van het Capitool niet tegenhield, zelfs aanmoedigde. Zoiets zien we gebeuren in landen waar geweld tegen homo’s onbestraft blijft. Zoiets gebeurt in Oekraïne, met oorlogsmisdaden in naam van het groot-Russische volk. Allemaal voorbeelden van wat ten diepste het gevaar van populisme is. Waar dat op uit kan lopen. En niet alleen kán, het zit er van meet aan in!
Het is geen ingewikkelde ideologie: er is geen helder toekomstbeeld. Alleen die verheerlijking van het eigen volk. Waartoe anderen die ‘afwijken’ mogen worden weggezet, als inferieur. Dit is het begin van het geweld, van het willen uitbannen van alles wat dat vermeende volk bedreigt en besmet. Wat het volk wil, is (en blijft) een onbeantwoorde vraag. Maar wat er teloorgaat, is wel degelijk duidelijk: het leven, het volle leven.
3. Bij de menners van de ‘volkswil’ is het leven niet veilig.
Wat we nu zien opkomen, is de Lamech-samenleving. Lamech bralde van achter uit zijn keel en diep uit zijn buik: Ada en Silla, hoor wat ik zeg! Vrouwen van Lamech, luister naar mij! Hij is het type man dat vrouwtjes om zich heen verzamelt die hem giechelend moeten bijvallen. Ze kunnen ook niet anders, want die man veracht zijn eigen vrouwen. Ze dienen alleen maar om zijn eigen grootheid en macht te onderstrepen, als willoos publiek. Hij is een narcist, die niets wil dan op een podium staan, een applaudisserend gehoor aan zijn voeten.
Maar het wordt nog erger, want nu verheerlijkt hij zijn eigen geweld: Wie mij verwondt, die sla ik dood, zelfs wie mij maar een striem toebrengt! Hij veracht het leven, hij spuugt op zijn naaste, die hij wegslaat als een vlieg, zodra die hem kriebelt.
En dan komt zijn huiveringwekkende levensvisie: Kaïn wordt zevenmaal gewroken, Lamech zevenenzeventig maal! Dit is de Lamech-samenleving, van wraak en vergelding, van de nimmer eindigende geweldsspiraal. We lezen dit aan het eind van Gen. 4, amper op weg in de Bijbel. De eerste moord is gepleegd, Kaïn die zijn broer vermoordt. En kijk eens wat er aan die moord voorafgaat. Een gesprek, God die Kaïn waarschuwt. Om nog te redden wat er te redden valt. God zegt: kijk uit waar jouw woede en haat toe kunnen leiden! Dáár ligt de bron, de herkomst van doodslaan en moorden. In het hart, zoals ook de Cat. ons de spiegel voorhoudt: “afgunst, haat, toorn, wraakzucht”. Kijk uit, Kaïn, wat jouw boosheid teweeg kan brengen!
En dan die indrukwekkende waarschuwing, die Goddelijke wijsheid: Handel je goed, dan kun je toch iedereen recht in de ogen kijken? Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer, begerig om jou in haar greep te krijgen; maar jij moet sterker zijn dan zij! Kijk in je hart, wat leeft er in je als boosheid je bezielt en beweegt! Dan kijk je de ander niet meer in de ogen, want ogen zijn de spiegel van het hart. Zien we dat niet vandaag: dat mensen die ‘anders’ zijn, ‘afwijken’ van ‘het volk’, niet meer aangekeken worden? Er wordt óver hen, niet mét hen gepraat. Dan laat je je woede de loop, je loost ongeremd de haat uit de onderbuik. Dan is er alleen maar blinde woede, die bezit van je dreigt te nemen. Je hebt jezelf niet meer in de hand, het monster van de haat sleurt je mee. Pas op, Kaïn, zegt God, en Hij zegt het tegen ons: jijzelf moet haar overwinnen!
Gen. 4 is een zwarte bladzij, in één hoofdstuk de wereldgeschiedenis in een nutshell. Het begint met moorddadige gedachten, gedachten die daden worden. Het eindigt met de Lamech-samenleving die geweld goedpraat, zelfs verheerlijkt. Het begint in de politiek, in het spreken in de politieke arena, in de taal die men bezigt. En het eindigt in een wereld waarin alleen geweld nog beslist.
Dit is de wereld waarin wij nu verkeren. Maar het is ook die wereld waarin Set in de plaats van Abel komt. En zijn zoon Enos geboren wordt, wiens naam betekent kwetsbare sterveling. In een wereld van haat en geweld roepen kwetsbare stervelingen de naam van de HEER aan. Het begin van Gods gemeente, die haar toevlucht zoekt bij de levende God, de God van het leven. Bij aardse machthebbers en wereldleiders is het leven niet meer veilig. En…
4. Daarom kun je maar één ding doen: schuilen bij de God van het leven.
Wat het populisme wil, zal leiden tot de dood. Wat God wil, is het leven, het volle leven. Hij is de Schepper van het leven. Hij is de Schepper van de mens. Hij is de Schepper van planten en dieren. En de Schepper van het leven is de beschermer van het leven. Van alles wat weerloos is. En leven ís weerloos, als een pas opkomend plantje in het voorjaar.
De wereld is moorddadig geworden. Er moet een zondvloed overheen. En na de vloed komt God met zijn boog in de wolken. Teken van een levensverbond: bescherming van alles wat leeft. Niet het leven zelf is heilig. Kijk maar, de mensen mógen dieren doden (als het móet!). Naast plantaardig voedsel mogen ze nu ook dieren slachten, vlees eten. En offerde Israël later niet duizenden schapen en stieren? Waarvan het bloed de tempelberg afstroomde in de Kidron die uitmondde in de Dode Zee.
En toch betekent dat in de Bijbel nooit, dat dieren puur instrumenteel worden. Een boer houdt van z’n koeien, God houdt van zijn schepselen, inclusief de wolf. Vind maar ’s een balans tussen industrieel voedsel produceren en dierenwelzijn! Waarlijk een complex vraagstuk in onze tijd! Dat wijsheid én daadkracht vraagt van een regering.
En dat geldt des te meer van de mens geschapen naar Gods beeld. Ja, er is vanuit de Bijbel wel degelijk een verschil tussen mens en dier. Kom je aan Gods schepselen, dan kom je aan Hem zelf. Kom je aan Gods mensen, dan raak je Hem in het hart. Dat lijkt in de Bijbel toch nog een stapje dieper te gaan. Wie bloed van mensen vergiet, diens bloed wordt door mensen vergoten, zegt God in Gen. 9. Bij de zegen van de verbondsboog klinkt de vloek over wie zich aan de mens vergrijpt. Want God heeft de mens als zijn evenbeeld gemaakt!, klinkt er in één adem achteraan. Of, zoals Psalm 8 het verwoordt: bijna Goddelijk.
Kwetsbaar is het leven, kwetsbaar is de mens. En kwetsbaar werd God zelf, toen Hij in Jezus Christus zelf een Enos, een sterveling werd. God die de mens naar zijn beeld schiep, komt zelf naast die mens staan, mens met de mensen. Zo gaan we Hem herkennen als de God van het leven. De weg, de waarheid en het leven, het leven in de volste zin. Wie Hem volgt, kiest niet voor de volkswil maar voor zijn koninkrijk van vrede en recht. Dan komen we op voor mensen die in de knel kwamen. Voor dieren die worden vernietigd of verbruikt. Hou dus je hart rein van de politieke arena van haat en uitsluiting. Alleen bij deze Koning bloeit het leven weer op en gaat de schepping weer leven. Laat je leiden door zijn liefde, wees zelf een kwetsbare mens, die schuilt bij Hem alleen!
Amen.
Liturgie
Bij God komen:
Votum & groet
Zingen: GK2017 Ps. 118:1 “Laat ieder ’s Heren goedheid prijzen”
Bij Hem zijn:
Gebed
Lezingen:
– Heid. Cat. zondag 40 (over het 6e gebod “Pleeg geen moord”)
– Gen. 4: 3-15; 23-26; Gen. 9: 1-7; 12-17
Zingen: GK2017 Gez. 169: 1,3 “Wees eerlijk, doe de mensen recht”; “Wees niet haatdragend in je hart”
Preek
Belijden & danken:
Zingen: GK2017 Ps. 8: 1,3,4 “Heer, onze Heer, hoe heerlijk…”; “Aanschouw ik ’s nachts…”; “Gij hebt hem bijna goddelijk verheven”
Geloofsbelijdenis (Nicea)
Dankgebed
(collecte)
En weer gaan:
GK2017 Ps. 118: 10 “De Heer is God, zijn gunst verheugde…”
Zegen
